Zomi Nam Ni pen Tuunkha (February) 20 ni-in
kiciamteh hi. Hih ni pen muhna toi tawh hong piangkhia vat hilo-in
minam leh gam itna lianpi tawh hong ki penkhia ahi hi. Hih Zomi
Nam Ni hong piankhiatna thu pen thuk-in zai-a, zong sang mahmah
hi. Hih ni pen Zomite’ adingin suahtakna, ki-it kilemna, minam vai
leh cikmah cianga a mangthang ngei nawnlo ding Zomite’ tangthu
mungpi khat ahi hi.
Zomite’ adingin Zomi Nam Ni a hong
piankhiatna thu tel taka I theihtheih nadingin hih banga a hong piankhiatna
tangthu tawmbeek I theihloh kiphamawh hi. Mikang kumpi in ni
suahna lam gamte hong keeka, India ciang hong tung ta hi. India
panin Kawlgam khanglam teng 1824 kumin hong la hi. 1852 kum tak
ciangin Kawlgam phellang hong laaksak khin ta uh hi. 1885 kum
ciangin Kawlgam buppi hong nuaisiah uhhi.
Tua hun laitakin Zogam pen ei le ei ki-ukna
India leh Kawlgam kikal ah om hi. Zogam in Kumpi neilo-in mi
khempeuh kumpi leh nautang kici hi. Ki-ukna Thukhunpi kineilo hi.
Hih bangteng pen gamkeek, huang-eu Mikangte in hong muh ciangun
Zogam hong sim uh a, kum tampi hong sim khit 1896 ciangin Zogam
hong la zo uh a, 1907 ciangin Zomite’ deihna hilo, Mikang kumpi
deihna tawh ki-ukna hong bawlsakin Zomi tangpi tangta deihna
donglo-a, Zomi leh Zogam uk ding Ukpi (Feudal Chief) hong guan
ziau uhhi.
Tua banga hong bawlnate uh kithuak nuam tuan
lo-in Kawlgam sunga om minam kimte tawh a kibangin Zomite in
Mikangte I dona tangthu ciaptehna-in Zomi Nam Ni hong piankhia ahi
hi. Tua tangthu leh-et kik leng:-
1939 kum khit ciangin suahtakna ngah nanga
hanciamna hong nasia semsem hi. Zomite’ khuamuhna zong hong zai
semsema, Zomi Kipawlkhopna panmunlente in gamkeek Mikang kumpi
tung ah anuaia bangin nam 9 na ngen uh hi. Tuata in:
Zogam in Zanggam tawh a kibanga ki-ukna lama
phattuamna a ngah nading.
Zogam ki-ukna pen Zomite deihna tawh kizui-a
Thukhunpi bawl nang.
Pilna lam, cidamna lam leh sumzuak
sumleinate a khantoh nanga puahphat nang.
Zogam pilna sanglam aman langa puahphat nang.
Suakta taka Biakna zuih theih nang.
Zogam lampi kizopna amanlanga hong bawlsak
nang.
Zogam leh Zanggam suakta takin kikawm kizop
theih nang.
Zomite niman dangte tawh liangko kikima
kizop theih nang.
Kawlgam in suahtakna a ngah ciangin Zogam in
zong a kibanga a ngah pah nang.
ci-in thu nam 9 na ngen uh hi.
Hih atunga ngetna nam 9 te Mikang kumpi in a
piak ding sangsikin, hih kipawlna a bei nang hanciam lai hi.
Makaiteng zong gamvai (politics) a sep nawn loh nang uh thupia
zawsop hi. Ahih hangin mipi-in Mikangte’ vaihawmna a deihlohna uh
nakpi takin lakkhia uh ahih manin Kanpetlet pan Mikangte taikhia
uh hi.
Kawlgam in Suahtakna I ngah cilin ahi 1949
kum-a ki-at Gambup Thukhunpi tawh kizui-in Paliman (Parliament) a
a dawl tungnung leh a nuainung ci-in dei nih om hi. Zomi namte
adingin tua Paliman dawl nih aitang palai puak ding hong kuk ta
hi. Paliman ah Zomi tangpi tangtate’ lungkimna tawh a kitel palai
puak ding ahih hangin Minam kim Palimante ah gamke dangte bangin
Ukpite leh Khawk-ukte’ tel palai puak ding maw- cih thu
kitelkhiatna hong omta hi. Tua thu siangsak dingin Zomite kimtaka
thu kikupkhopna akhatveina Zomi Nambup Khawmpi (Zomi National
Conference) Falam khua ah 1948 kum Tuunkha (February) kha 12 ni
pan 22 ni dong nasia takin kibawl hi. Tua khawmpi a ni nihni-in
Tedim pana Pu Thang Khaw Kai in thukhat sung hi. Tua in
–‘Suahtakna ngah ma hun lai-in Zogam ah Gamkeekte’ hong nutsiat
gamah hoihlo ahi. Ukpite leh Khawkukte’ hong uk cipna hanga a
piang mi zawng tangpi tangta tung ah kilawm kituak lo-a siah donna,
kuli vanpuate thaman pia lo-a sawlna, mizawng nautangte in
khuasisan luanga a thalawhsa, a sepsa tung ah thuman lo-pia
laksakna, a kipan a thuneihnate uh uang zatluatnate’ hangin nakpi
takin gentheihna kituak hi. Tua ahihmanin hih Ukpi ngeina tawh
ki-ukna a zung natawmin longkhia-a ei le ei suakta taka mipi deih
Democracy ngeina tawh ki-uk na’ng cih ahi hi. Tua a thusun pen
Falam khua huam Lailun khua pan palai Pu Chun mang leh Kanpetlet
pan palai Pu Thang Muang te nih in thukimpih pah uhhi. Tua a
thusun thukimpihna mipi vote tawh a khensak uh ciangin mipi 5000
sung pan vote sagih bek in nial-a vote 4993 in thakhat thu-in
lungkimpih ahih manin kikipsak pah hi. Hih banga atamzaw thukimna
tawh Ukpi ngeina a kibeisak nadingin Zomi nam khempeuh mipi deihna
tawh ki-ukna ahi Democracy huihdam kidik kha a, khuamuhna mittang
hong keuh ta hi.
Hih banga kikhopna a kibawl khit phetin
thuvaihawm pawl in Ukpite a kibeisak manin liauna (compensation)
dangka 500,000 piapah hi. Tua dangka pen a zaa lianpen panin a zaa
neupen dong 70,000; 20,000; 5000; 1000 leh 100 cih bangin
sehhawmsak uhhi. Tua pana kipanin kum tampi a kithuak ki-ukcipna,
kigawtna leh Ukpite’ siahkaihna khut nuai pan kisuakta ta hi.
Hih banga Falam khua-a a kibawl khawmpi in
gamkeekte’ hong nutsiat gam hoihlo ahi ukpi ngeina tawh ki-ukna a
kibeisak bek tham lo-in:
Zomite’ khang tangthu sung ah kithutuah
diamdiama Zomi Nam Ni bawl theih denna
Mipi atamzaw deihna tawh ki-ukna ahi
Democracy ngeina zatna
Suahtakna a ngah cil Kawlgam sunga teeng
minam tuamtuamte tawh liangko kikim a,
kipumkhatna ngahin I gam a kip den na’ng leh
Zomite minam vai lampan deihtaka
Gamkeekte’ hong guat gamh hoihlo Ukpi ngeina
tawh ki-ukna a beina ni ciapteh na’ng Theinosih kha (February) 20
ni pen Zomi Nambup adingin ni thupi pen ni hi, cih Kawlgam sung
bek thamlo leitung buppi in hong theihpih nading deihna tawh 1950
kumin Falam khua ah Zomi Nam Ni nasia takin kibawla, tua lai ah
Kumpipa Sao Shwe Thaik leh a pawlte zong na kah uh hi. Hih bang
teng ciangin Zomi Nam Ni hong piangkhia ahi hi. Zomi a kici
peuhmah in hih ni thupi ni kumsimin bawl dena, a kip tawntung
na’ng Zomi khempeuh ii mawhpuak ahi hi.
1. [Zomi Beacon, Premier Issue
1995/1. pp.114-118. Published by Publicity Department/ZRO, Lamka,
Zogam, 1995 A.D.]
2. Ciimnuai Magazine,1994, Zomi
Siamsin Kipawlna, Univeristies of Yangon.